De valkuilen van beloning en straf

Waarom gebruiken we straf en beloning eigenlijk?

Je kiest ervoor om samen met een hond in een huis te leven. Dat is op zich al heel bijzonder! In de natuur zie je niet vaak dat verschillende diersoorten op zo’n manier een band aan gaan. Honden en mensen lijken voor elkaar geboren te zijn. Ondanks deze speciale band, hebben we toch vaak de behoefte het gedrag van onze honden te willen veranderen. Honden blaffen, graven, jagen, stelen eten van het aanrecht en rollen in de modder. Dit is allemaal normaal hondengedrag. Echter deze gedragingen vinden wij vaak niet prettig of we vinden ze sociaal onacceptabel. We ondernemen dan stappen om dat gedrag te veranderen. We gaan de hond belonen voor gewenst gedrag en sommige mensen kiezen er ook voor om te straffen voor ongewenst gedrag. Als je verstand hebt van operante conditionering, dan kun je daar een heel eind mee komen, je kunt hier inderdaad het gedrag van je hond mee veranderen. Maar er zitten ook haken en ogen aan.

Wat is behaviorisme precies?

Skinner (psycholoog, 1904-1990) is één van de grondleggers van het behaviorisme en richtte zijn onderzoek op de werking van operante conditionering. Hij ontdekte dat gedrag altijd in verband staat met een stimulus en een consequentie.

Heeft een bepaald gedrag een prettige uitkomst (beloning), dan zal dat gedrag versterkt worden.
Heeft een gedrag een vervelende uitkomst (straf), dan zal dat gedrag verminderen of stoppen.

Hij maakte bij zijn onderzoeken gebruik van o.a. honden, duiven en ratten om de psychologie van de mens beter te begrijpen. Met deze kennis trainen we nu onze honden onder andere met de clicker en sommigen trainen ook met correcties. Dit is een bekend gegeven, waar jij ongetwijfeld al wel eens mee gewerkt hebt en wat je op de hondenschool geleerd hebt. Maar werkt dit echt wel zo goed als we denken?

Ongewenst gedrag stoppen bij kinderen

Bij kinderen passen we ook vaak operante conditionering toe. Een kind wat maar niet wil ‘luisteren’, krijgt straf. We pakken het schermpje af of het kind moet bijvoorbeeld eerder naar bed. Wanneer een kind gewenst gedrag laat zien dan kan het kind bijvoorbeeld schermtijd verdienen of misschien wel een euro voor in de spaarpot.

Stel een kind is opstandig en wil niet naar school. Je kunt het kind straf geven wanneer het zich zo gedraagt. Maar als het kind doodsbang is voor bepaalde situaties op school en daardoor niet wil gaan, dan zul je met straf niet verder komen. Je kunt het opstandige gedrag uiteraard wel stoppen, maar de interne belevenis en emotie bij het kind stopt niet.

Waarom is het kind opstandig? Voor welke situaties is het kind bang? Wordt het kind gepest op school? Is het kind bang om een spreekbeurt te geven? Er kunnen allerlei onderliggende factoren zijn die het gedrag veroorzaken. Wil je een wezenlijke verandering bewerkstelligen, dan is het belangrijk inzicht te krijgen in de ware aard van het probleem.

Maar beloningsgericht trainen is toch altijd positief?

Trainen op basis van beloningen heeft zeer zeker de voorkeur! Je kunt er een hoop mee bereiken en je kunt de relatie met hond versterken door leuke oefeningen samen te doen. Laat dat duidelijk zijn.

Maar ook hier zitten grenzen aan. In zijn essay ‘Reward and Punishment versus Freedom‘ legt David Premack (psycholoog bekend van het Premack Principe, 1925-2015) uit dat beloning en straf het tegenovergestelde zijn van vrijheid.

Uit onderzoek blijkt dat een dier tot veel bereid is als er een beloning aan vast zit. Men heeft dit onderzocht bij ratten. Je laat een hongerige rat even in een loopwiel rennen en geeft hem daarna als beloning wat voer. Naar verloop van tijd kun je de duur van het rennen met iedere sessie verlengen en de hoeveelheid voer verminderen. Oneerlijk toch? Maar wat gebeurt er? De rat blijft ondanks de kleinere beloning toch rennen. Eindeloos zelfs! De rat heeft in principe 2 keuzeopties: blijven rennen of geen eten meer krijgen.

Voer, een primaire levensbehoefte, gebruiken om gedrag op deze manier af te dwingen is niet positief. Daar zullen we het over eens zijn. Nu zullen we dit zelf niet bij onze honden gaan toepassen, maar het geeft wel aan dat ook beloningsgericht trainen niet per definitie iets positiefs is.

Kijk maar eens naar jezelf. Je hebt vast wel eens een minder leuk baantje gehad. Iedere dag ging je er met tegenzin naartoe, maar je deed het wel, want je wist dat je aan het einde van de maand werd uitbetaald. De uiteindelijke beloning was prettig, maar de weg ernaartoe niet. En dat is iets wat onze honden misschien ook wel eens kunnen ervaren. Ze staan dan volledig onder controle van ons, want wij bepalen wanneer ze hun beloning krijgen en welke prestatie daar tegenover moet staan.

David Premack: “Only those who lack goods can be rewarded or punished. Only they can be induced to increase their low probability responses to gain goods they lack, or be forced to make low probability responses for goods that do not belong to them. Trapped by contingencies, vulnerable to the control of others, the poor are anything but free.”

Wat we nu weten

Inmiddels is het nu zo’n 80 jaar na Skinner’s onderzoeken. De door Skinner ontdekte leerprincipes worden tot op de dag van vandaag toegepast binnen het trainen van honden en binnen gedragstherapie (bij mens en dier). Het behaviorisme staat de laatste jaren echter steeds vaker ter discussie. Tijdens opleidingen voor hondenprofessionals wordt nu ook steeds meer aandacht besteed aan onderliggende aspecten van gedrag. We weten inmiddels gelukkig dat gedrag nooit op zichzelf staat.

Honden leven niet in een afgezonderde, controleerbare Skinnerbox. Ze leven in een rijke omgeving met veel prikkels en emoties.
We weten dat een hond geen robot is, die je op mechanische wijze kunt ‘programmeren’.
We stellen ook vragen over ethiek. Als we het gedrag naar onze wensen willen ombuigen, is er dan sprake van manipulatie? Is dit wel ethisch verantwoord?
Wat blijft er over van de autonomie van een hond als hij zelf niet kan bepalen wat hij doet? Honden graven, blaffen, snuffelen en markeren. Dat is wat ze doen. Het hoort bij het hond-zijn.
We weten inmiddels ook dat honden een innerlijke belevingswereld hebben, met eigen emoties en behoeften tot expressie. We kijken niet meer alleen naar de buitenkant (wat doet hij?), maar ook naar de binnenkant (wat voelt hij?).

Moeten we nu stoppen met trainen?

Nee, dat is zeker niet nodig. Zolang jij en je hond er plezier aan beleven en welzijn niet in het geding komt, dan kun je lekker trainen met je hond. Met training kan nog altijd veel bereikt worden. Het is bijvoorbeeld mooi om te zien hoe een hond een behandeling bij de dierenarts zonder dwang kan ondergaan, omdat hij geleerd heeft (middels beloningen) rustig te blijven.

Echter het is wel goed te realiseren wat training met een hond kan doen. Met name als het gaat om gedragstherapie bij honden en het afleren van bepaald gedrag, dan kun je achter je oren krabben of operante conditionering de juiste weg is. Het lijkt heel vriendelijk om een hond met de clicker aan te leren dat hij stil is in plaats van blaft, je kunt een hond ook straffen wanneer hij gromt, maar in beide gevallen ontneem je de hond een manier om te communiceren. Als je wilt dat je hond niet blaft of gromt, zul je dus verder moeten kijken dan alleen het gedrag. Kijk liever naar de oorzaak (stress, angst etc) en ga daarmee aan de slag. Dan verdwijnt de behoefte om te blaffen of te grommen en zal het gedrag vanzelf stoppen. In het artikel Een ‘aspirientje’ voor het gedrag van je hond? vind je nog meer voorbeelden van oplossingen die géén gebruik maken van operante conditionering.

“The behaviour is not the diagnosis.” ~ Daniel Mills

Blijf altijd zelf nadenken. Kijk naar je hond. Wat doet het met je hond? Welke functie heeft het gedrag? Wat ontneem je de hond als jij steeds bepaalt welk gedrag hij moet vertonen? Realiseer je, dat het voor je hond belangrijk is dat hij zichzelf mag zijn, als diersoort, maar ook als individu met zijn eigen behoeften en emoties.

Referenties:

- David Premack, essay: Reward and punishment versus Freedom
- Robert Falconer-Taylor en Peter Neville, boek: EMRA Intelligence
- Jaak Panksepp – The basic emotional circuits of mammalian brains: Do animals have affective lives? – Neuroscience and Biobehavioral Reviews 35 (2011) 1791–1804
  http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21872619
- Jaak Panksepp, Yoram Yovell – Preclinical Modeling of Primal Emotional Affects (SEEKING, PANIC and PLAY): Gateways to the Development of New Treatments for Depression – Psychopathology. 2014;47(6):383-93. doi: 10.1159/000366208. Epub 2014 Oct 22
  http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25341411