Wandelen met je hond in wolvengebied

De wolf is terug

Hoewel er vanaf 2015 al meerdere wolven door Nederland passeerden, spreken we sinds januari 2019 van de vestiging van twee wolvinnen op de Veluwe. De terugkomst van de wolf in Nederland werd hierdoor officieel. Sindsdien is er veel gebeurd. Een van de gevestigde wolvinnen heeft een roedel gevormd met een mannelijke wolf. Na een eerste nest van vijf welpen in 2019 werd in juli 2020 bekend dat het paar een tweede nest heeft geproduceerd van vier welpen. Wolven leven in een familiestructuur met een monogaam ouderpaar. Wolven planten zich, één keer per jaar, seizoensgebonden voort. Welpen worden in het voorjaar (april-mei) geboren en hebben hier een rustig gebied met voldoende voedsel voor nodig. Van de welpen uit 2019 is er een mannelijk dier aangereden. In Drenthe maken ze zich op voor de mogelijke eerste vestiging van een mannelijke wolf. Daarnaast wordt er ook in Brabant rekening gehouden met een toename in wolven activiteit. Er is daar afgelopen periode namelijk enige onrust geweest van door Nederland passerende wolven met een aantal schademeldingen bij schapen. Doormiddel van dna onderzoek werd in kaart gebracht of het daadwerkelijk om wolf ging en waar de wolf vandaan kwam. Tevens kan op basis van deze gegevens schadevergoeding worden uitgekeerd aan de schapenhouder. Nederland is druk bezig met het wennen aan de terugkomst van de wolf. Er wordt hard gewerkt om in te zetten op preventieve maatregelen om meer schade aan schapen te voorkomen. Het draagvlak voor de wolf in Nederland is er wel, uit een recente enquête bleek dat 57% positief is over de wolf en 65% ziet de wolf als ongevaarlijk.

Bron: BIJ12 tussenrapportage wolf 1 februari – 21 mei 2020.

1. Kan ik wandelen met mijn hond in wolvengebied?

Het korte antwoord op deze vraag is: ja dat kan. Er zijn echter een aantal zaken waar je rekening mee dient te houden in wolvengebied:

Ga enkel overdag op pad met je hond
Lijn je hond aan, en zorg dat je hond onder appèl staat
Blijf op de paden
Volg instructies op van de terreinbeheerder

Wolven zijn van nature schuw. Ze zijn voornamelijk tijdens de schemering en ’s nachts actief. De diersoort is erop ingesteld om mensen te mijden. Ze hebben zeer gevoelige zintuigen, waarmee ze aanwezigheid van mensen al over grote afstand kunnen ruiken of horen. De eerste reactie hierop is om andere wolven in de roedel zo geruisloos mogelijk te waarschuwen. Dit doen ze door een soort zacht blazend blafgeluid te maken. De wolven zullen vrijwel direct vertrekken. Het is dan ook uitzonderlijk als mensen ondanks de vermijdende aard van het dier, toch een wolf tegen komen.

2. Wat zijn de scenario’s waarin ik een wolf tegen zou kunnen komen?

Er zijn slechts vier zeldzame situaties waarvan bekend is dat wolven toch dichterbij mensen in de buurt durven te komen.

Bij de eerste situatie betreft het jonge wolven. Jonge wolven die nog geen negatieve ervaring met mensen hebben kunnen nieuwsgierig reageren. Ze hebben in dat geval nog niet van hun ouders geleerd om afstand te houden tot mensen. Hetzelfde gebeurt met wolven die nog nooit een mens gezien hebben. Desondanks zijn de dieren zeer voorzichtig en nemen ze hierin geen risico’s om een voor hun nieuw aspect in de omgeving te benaderen. De kans is groter dat de jonge wolven jou wel gespot en bestudeerd hebben, terwijl je zelf geen weet hebt gehad van hun aanwezigheid.
Een tweede oorzaak van een verminderde vluchtafstand richting mensen is wanneer een wolf Rabiës heeft, oftewel hondsdolheid. Een van de symptomen is afwijkend en agressief gedrag. In Nederland en omringende landen is de kans op Rabiës nihil door vaccinatie programma’s bij huisdieren in heel Europa (RIVM).
Ten derde, op het moment dat mensen wolven gaan voeren en deze wolven vanaf vroege leeftijd leren dat ze mensen met voedsel kunnen associëren, is er ook een risico dat wolven minder snel vluchten. Er is een verschil in aangeboren vluchtreactie richting mensen tussen honden en wolven. Uit gedragsonderzoek blijkt een hond tijdens zijn vroege socialisatieperiode slechts 90 minuten contact met mensen nodig te hebben, om mensen in zijn buurt toe te laten (Freedman et al. 1961; Scott & Fuller 1964). Dit maakt de hond overigens nog geen geschikte huishond. De 90 minuten aan contact zorgen er enkel voor dat de vluchtreactie richting mensen afneemt. In tegenstelling tot de hond, heeft een wolf om het natuurlijke vluchtgedrag richting mensen te laten verminderen 24 uur per dag en zeven dagen per week menselijk contact nodig tijdens de vroege socialisatieperiode (Klinghammer & Goodman 1987). Zelfs met deze intensieve socialisatie met mensen blijft de wolf een wild dier en zal hij zich niet als een hond gaan gedragen. Het voeren alleen zal sociaal gedrag richting mensen ook niet stimuleren, enkel de afstand tot mensen zal afnemen met de motivatie om dichter bij het eten te komen.
Tot slot, zal een wolf alleen tot verdediging overgaan en zich laten zien als hij zich bedreigd voelt. Een wolf kan zich bijvoorbeeld tijdens de jacht in het nauw gedreven voelen. Een vergelijkbare situatie is op het moment dat het wolvenpaar jongen heeft. Er ontstaat een interne conflictsituatie waarin het dier zowel wil vluchten als dat hij de welpen wil beschermen. De motivatie om bij het hol waar de welpen liggen te blijven en ze te beschermen is groter dan om te vluchten. Deze conflictsituatie is tevens ook de enige situatie waar je een wolf zou kunnen horen blaffen. Wolven vallen geen mensen aan, en ook geen honden als ze aangelijnd worden uitgelaten op de paden door hun baas. Wolven kunnen honden die hun territorium binnendringen wel aanvallen. Hierover later meer.

Hybriden

Een extra situatie die soms genoemd wordt is wanneer het een hybride wolf betreft, dit is een kruising tussen een wolf en een hond. Hoewel wolven en honden elkaar niet snel opzoeken als potentieel voortplantingspartner, zijn er met name uit Oost-Europa gevallen bekend van nakomelingen van wolf met hond (Pilot et al., 2018). Een voorbeeld komt uit DNA-onderzoek dat werd uitgevoerd in Kroatië (Kusak et al., 2018). De situatie hier is anders dan in Nederland, waar mensen met loslopende honden op afgelegen plekken wonen in de buurt van een wolventerritorium. Honden waar geen plek voor is bij mensen aan huis gaan zwerven, waardoor er grote aantallen verwilderde erfhonden leven.

Van een dergelijke situatie is in Nederland geen spraken. De kans op hybridisatie bleek daarnaast groter op het moment dat wolven bejaagd werden. Overigens was de overlevingskans van welpen geboren bij een moeder wolf met een hond als vader erg klein. In tegenstelling tot mannelijke wolven dragen vaderhonden weinig bij aan het grootbrengen van de jongen. Er wordt gesuggereerd dat een hybridewolf doordat hij 50% honden-DNA in zich heeft, minder schuw is richting mensen. In theorie zal hij mensen dus eerder benaderen. Echter is dit tot op heden niet wetenschappelijk bewezen. Het is aannemelijker dat het gewend raken aan mensen te maken heeft met de socialisatieperiode. Wanneer een hond door een wolf is gedekt en de pups groeien op in huis, dan hebben ze ervaring gehad met mensen tijdens de socialisatieperiode. Ze zijn mensen gewend en tolereren ze. Door de 50% van de wolf zullen deze hybriden echter geen geschikte huishonden worden. Vrouwtjeswolven die gedekt worden door een hond, en waarvan de welpen opgroeien in de natuur zonder ooit een mens gezien te hebben zullen net zo schuw richting mensen zijn als wolven.

In situaties waarin de wolf zich onnatuurlijk gedraagt en een potentieel gevaar vormt mag het dier uit de populatie verwijderd worden. De specifieke randvoorwaarden staan beschreven in het Interprovinciaal Wolvenplan.

3. Waar kan ik een wolf aan herkennen?

Een wolf heeft een beige tot rossig bruine vacht die geleidelijk overgaat in een grijzige bovenkant met een onduidelijk donker zadel. Hij heeft wit rondom de bek. Hij heeft lange, stevige poten en een dik behaarde staart die recht naar beneden hangt. De wolf heeft driehoekige rechtopstaande oren die naar de top toe iets zijn afgerond. De oren staan verder uit elkaar dan bij een hond. De wolf heeft een rechte rug. Er zijn een aantal hondenrassen die sterke gelijkenissen tonen met de wolf, zoals de Saarlooswolfhond, Tsjechoslowaakse wolfhond en Tamaskan. Ook de Husky, Alaska Malamute of bijvoorbeeld een kruising Husky met Duitse herder kunnen voor verwarring zorgen. Het is belangrijk om ervan bewust te zijn dat bij veel van de waarnemingen van wolven, het om een hond gaat. Een ander kenmerk waarin de wolf verschilt is het gedrag. In tegenstelling tot honden zullen wolven mensen mijden en negeren.

Ter vergelijking: links Saarlooswolfhond Sara (bron: Gerrie Pols), rechts wolf.

4. Wat moet ik doen als ik een wolf tegen kom?

Gebaseerd op het natuurlijke gedrag van de wolf is de kans om een wolf tegen te komen erg klein. Mocht je onverhoopt toch een wolf tegen komen, wat moet je dan doen?

Roep je hond bij je
Loop rustig achteruit
Probeer een foto te maken
Geef de waarneming door aan het Wolvenmeldpunt
Ben je ervan bewust dat het een zeldzame en unieke ervaring is!

De wolf zal hoogstwaarschijnlijk uit zichzelf al weg lopen, maar indien dat niet het geval is, dan:

Maak grote bewegingen
Jaag de wolf weg met je stem

Uiteraard ook de wolf niet voeren, maar dat ligt in deze situatie ook niet voor de hand.

5. Hoe zal een ontmoeting tussen hond en wolf verlopen?

Bij levende dieren is het onmogelijk om een zekere voorspelling te doen over hoe ze zich in een bepaalde situatie zullen gedragen. Desondanks is er van zowel de hond als de wolf veel bekend over het gedrag. Hierdoor kan er toch een inschatting gemaakt worden. Wolven en honden zijn verre familie van elkaar. Veel houdingen en gedragingen zullen ze dan ook bij elkaar herkennen.

Ervaringen in het buitenland

Dit kan bij beide diersoorten interesse opwekken richting de ander. Echter zal de wolf wanneer er een mens bij is altijd vluchten. In onderzoek uit Finland zijn 201 gevallen van wolf-hond conflicten over een periode van 26 jaar geanalyseerd (Peltola & Heikkilä 2015). De belangrijkste oorzaak bleek het ’s nachts en tijdens de schemer alleen buiten laten van de honden. Daarnaast was er bij honden die gebruikt werden voor de jacht en vaak alleen, zonder eigenaar, door de bossen struinden een groter risico om in conflict te raken met een wolf. De wolven kwamen alleen in de buurt van de honden op het moment dat er geen mensen bij in de buurt waren.

Uit Amerikaans onderzoek kwam naar voren dat eigenaren aan veranderingen in het gedrag bij hun honden, meestal blaffen, de aanwezigheid van wolven konden opmerken (Olson et al. 2015).

Enkel de interventie van mensen door geluid te maken was voldoende om een conflict te voorkomen.Tijdens het seizoen waarin de welpen geboren worden kan de wolf een hond willen verjagen. Zoals later omschreven is de wolf territoriaal en zal een hond als indringer kunnen zien. Gelukkig kiest de wolf, zoals hieronder omschreven, voor het welpenseizoen een zeer rustig gebied uit zonder menselijke activiteit. Daarnaast zijn wolven conflictvermijdende dieren. Conflicten zijn kostbaar doordat ze energie kosten en risico’s met zich mee brengen. Een wild dier neemt deze kosten en risico’s in overweging voordat hij zal aanvallen. Als eerste zal de wolf dus waarschuwen mocht een hond te dicht in de buurt komen.

Wolvenroedels onderling communiceren over waar ze zich begeven en tot waar hun territorium loopt door geurafzettingen en het karakteristieke huilen. Doordat het voor de wolven duidelijk is waar welke roedel zit worden onnodige conflicten vermeden.

Kortom, zolang honden in wolvengebied aangelijnd worden gedurende de dag en rustgebieden tijdens de welpenperiode vermeden worden is de kans op een conflict tussen hond en wolf in Nederland erg klein.

Runderen

Een ander minder voor de hand liggend risico voor honden dat indirect met de wolf te maken heeft is het gedrag van runderen in wolvengebied. Als runderen in contact komen met wolven, dan kunnen ze een sterke verdedigende reactie vertonen op dit risico. Dat kan ook hun doorgaans veel rustigere reactie op honden beïnvloeden. In Duitsland wordt lokaal daarom het benaderen van runderen met honden in wolvengebied afgeraden. Nu is de reactie van runderen op honden altijd reden om goed afstand te houden en een confrontatie uit de weg te gaan. Er zijn immers grote individuele verschillen in de reacties van runderen op honden, en vice versa. Samengevat kan een negatieve ervaring met een wolf er voor zorgen dat de runderen dit gevaar generaliseren voor alles wat op wolf lijkt, dus ook de hond, en hier dusdanig op reageren.

6. Waar leeft de wolf?

Uit model studie is gebleken dat Nederland ruimte biedt voor een beperkt aantal wolven roedels (Lelieveld, 2012). Echter, hoeven we ons geen zorgen te maken dat we ooit te maken gaan krijgen met een “plaag”. De wolf is een territoriaal dier, waarbij een territorium ongeveer 250 km2 bestrijkt. In het wolventerritorium leeft en jaagt slechts één wolvenroedel, bestaande uit twee ouderdieren, hun jongen en de jongen van het jaar ervoor.

Hoewel de wolf in meerdere habitattypen kan gedijen, geeft hij de voorkeur aan een gebied met rust.

Bijvoorbeeld kiezen wolven in Duitsland liever een militair oefenterrein dan een beschermd natuurgebied voor vestiging (Reinhardt et al., 2019). Zeker tijdens de periode waarin wolven jongen krijgen zijn ze extra kwetsbaar waardoor ze menselijke constructies en activiteit meer vermijden (Sazatornil et al., 2016). Wolven in Portugal vermeden gedurende de periode waarin ze jongen krijgen alle menselijke activiteit op een afstand van 2 kilometer (Rio-Maior et al., 2018). Ook in Spanje vermeden wolven verharde wegen en zochten beschutte gebieden op (Llaneza, Sazatornil & López-Bao, 2018). Tussen verschillende wolvenroedels bestaat ook een bufferzone waarin geen wolven komen. In Nederland zijn enkel gebieden met voldoende rust, ruimte en voedsel geschikt voor de wolf.

7. Wat zijn zwervende wolven?

Jonge wolven verlaten de ouderlijke roedel tussen de twee en drie jarige leeftijd. Dit is op het moment dat ze geslachtsrijp zijn en klaar om zelf elders een eigen roedel te beginnen. Deze jonge wolven gaan op zoek naar een nieuw gebied waar ze zich kunnen vestigen, een partner vinden en welpen kunnen krijgen. Hierbij kiest de vrouwelijke jonge wolf eerst het gebied uit, waarbij later een mannelijke wolf kan aansluiten. De jonge en onervaren wolven die op zoek zijn naar nieuw gebied worden zwervers genoemd. Wanneer er in de media een filmpje verschijnt van een wolf die bijvoorbeeld dwars door een dorp of langs een drukke weg loopt, gaat het in de meeste gevallen om een zwerver. Doordat deze wolven zich voor hun in onbekend gebied begeven en op doortocht zijn, zijn dit ook de wolven waarvan bekend is dat ze tijdens hun tocht bij een boer schapen gedood hebben. Hierover later meer.

8. Wat eet de wolf?

Er zijn vele wetenschappelijke studies gedaan naar het dieet van de wolf. Hiervoor werden bijvoorbeeld in Duitsland wolvendrollen verzameld, geanalyseerd en kon achterhaald worden wat er op het menu van de wolf stond. Hieruit bleek dat 52,1% uit ree, 16,3% uit wild zwijn, 24,7 % uit edelhert bestond (NABU). Bij gevestigde wolven had slechts 0,8 % schaap gegeten. Schapen die ’s nachts buiten verbleven zonder toezicht of preventieve beschermingsmaatregelen liepen het meeste risico om aangevallen te worden door een wolf.

Diersoorten in de natuur maken altijd een afweging van hoeveel moeite iets kost ten opzichte van de opbrengst. Hoewel de wolf een voorkeur heeft voor ree en ander wild als prooi, zal hij wanneer de factoren dusdanig gunstig zijn ook voor een schaap kunnen gaan. Een succesvolle ervaring bij schapen, kan ervoor zorgen dat het gedrag om schaap te bejagen toeneemt. Hierbij spelen leerprincipes een rol. Wanneer de beloning (het schaap) wordt weggenomen doordat deze niet meer te bereiken is, zal het gedrag om voor schaap te kiezen als prooi ook weer afnemen (Much et al., 2018). Hoe hier in de praktijk mee kan worden omgegaan wordt hieronder beschreven.

9. Hoe kunnen schapenhouders hun vee beschermen?

De afgelopen 150 jaar hebben we in Nederland geen rekening hoeven houden met de aanwezigheid van een groot roofdier in ons landschap. Toch is de wolf een dier dat van nature altijd in ons land voorkwam. Totdat hij door middel van jacht door ons verdreven werd. Toen dit 150 jaar geleden gebeurde was onze houding richting natuur anders dan nu. Dit geldt ook voor de middelen die we tot onze beschikking hadden om met aspecten in de natuur te dealen. In de landen om ons heen komen wolven al weer wat langer voor. Mensen in deze landen hebben voor dit “probleem” al goed werkende oplossingen gevonden. Het opnieuw verdrijven van de wolf is dan ook niet nodig. Overigens is de wolf in Europa een beschermde diersoort wat dit verbiedt.

Preventieve maatregelen

Om te voorkomen dat wolven leren dat schapen een gemakkelijke prooi zijn, is het belangrijk om te voorkomen dat ze succesvolle ervaringen krijgen met het bejagen van schapen. Dit kan bereikt worden door gedegen preventieve maatregelen in te zetten. Twee methoden die ingezet kunnen worden om te voorkomen dat wolven schapen als prooidieren gaan zien zijn:

degelijke elektrische rasters
met eventueel het inzetten van kuddebewakingshonden.

In andere Europese landen zijn deze methoden succesvol gebleken, en bleven de schapen beschermd. Naast voorkomen kunnen de maatregelen ervoor zorgen dat wolven die reeds een succeservaring hebben gehad, het gedrag ook weer snel afleren.

Foto: Melanie Pekel van ARK Natuurontwikkeling.

Elektrische rasters

Er zijn drie verschillende elektrische rasters die op dit moment door de overheid geadviseerd worden als preventieve maatregel om schapen te beschermen tegen predatie door wolf. Dit zijn de euronetten, vijf draden rasters en vaste gaasrasters. Voor alle drie de rasters geldt een hoogte van 1.20 m en een minimale spanning van 4.500V. Een wolf zal eerder onder een afzetting doorgraven dan dat hij eroverheen springt. Daarom is het belangrijk dat de onderste stroomdraad op 20 cm afstand van de grond wordt geplaatst. Zodra de wolf een poging doet tot graven, krijgt hij een stroomstoot van de draad op zijn neus. Halverwege de afzetting is het ook belangrijk om op 60 cm hoogte een extra stroomdraad te plaatsten, zodat de wolf niet tussen de hoogste en laagste draad door kan springen. Wolven zijn van nature bang voor nieuwe dingen. Hierdoor kunnen wapperende vlaggetjes ook afschrikkend werken voor een wolf. Echter, kan deze maatregel ook bij de wolf voor gewenning zorgen waardoor de effectiviteit op den duur afneemt.

Ophokken

Naast degelijke rasters kan het ’s nacht ophokken van vee in een stal of kraal ook predatie door wolven voorkomen.

Kuddebewakingshonden

De kuddebewakingshonden zijn speciaal gefokte rassen die geselecteerd zijn op eigenschappen waardoor ze de schaapskudde kunnen beschermen. Het zijn geharde rassen die onder alle weersomstandigheden buiten kunnen blijven. Het zijn grote honden, maar het zijn geen vechthonden. De belangrijkste taak is het bij de kudde blijven en het alarm slaan bij kwaadwillende indringers om deze af te schrikken. Daarnaast wordt ook de schaaphouder door het geblaf gewaarschuwd.

Foto: Schaferei Schuster aus Beuster. A.K. Arnold

Voorbeelden van rassen zijn; Pyreneese berghond, Berghond van de Maremmen en Abruzzen, Bergamasco , Cão de Serra da Estrêla, Aidi, Šarplaninac, Komondor, Kuvasz, Sloveense cuvac, Tatrahond, Zuid-Russische owcharka, Kaukasische owcharka, Karakachanska ovcharka (Karakachan herder), Anatolische herdershond, Centraal-Aziatische owcharka, Tibetaanse mastiff, Roemeens Karpatische Herdershond.

Niet al deze rassen of lijnen binnen het ras zijn even geschikt om in Nederland in te zetten als kuddebewakingshond. Bij sommige van deze rassen zijn vechtlijnen toegevoegd of zijn de werklijnen verdwenen. Kuddebewakingshonden kunnen een efficiënte preventieve maatregel zijn, op het moment dat de schaaphouder het ook leuk vindt om met de honden te werken. Zeker in het begin vraagt het de nodige begeleiding om een jonge hond op te leiden tot een goede kuddebewakingshond. Kuddebewakingshonden worden gesocialiseerd met schapen waardoor ze deze schapen als “eigen” gaan beschouwen. Hierdoor zullen ze de schapen dus ook beschermen tegen gevaren van buitenaf. Voordat je overgaat tot de aanschaf van een kuddebewakingshond, dien je er op te letten dat het om een werklijn gaat en dat de pup bij ervaren fokkers gesocialiseerd is.

10. Wat kun je doen voor de wolf?

Nu de wolf weer terug is in Nederland, is het aan ons Nederlanders de taak dit samen met alle betrokken partijen in Nederland vorm te gaan geven. Hierin speelt goede voorlichting over de wolf een belangrijke rol.

Wil je meer weten over wolven en wat de terugkeer betekent voor Nederland, kijk dan eens op de website van Wolven in Nederland. Hier kun je ook waarnemingen van een wolf, uitwerpsel of wolvenspoor doorgeven die automatisch bij het Wolvenmeldpunt van de Zoogdiervereniging terecht komen.

Voor informatie over preventieve maatregelen tegen predatie door wolf kun je onder andere kijken op de website van BIJ12, Wolf Fencing en Canine Efficiency.

Bronnen:

Ansorge H., Kluth G. & Hahne S. 2006. Feeding ecology of wolves Canis lupus returning to Germany. Acta Theriologica 51: 99–106.
Floor, L., Linnartz, L., & vanBommel, F. 2015. EFFECTIEVE EN PRAKTISCH UITVOERBARE PREVENTIEVE MAATREGELEN TER VOORKOMING VAN PREDATIE VAN VEE DOOR WOLVEN . Van Bommel Faunawerk en ARK Natuurontwikkeling
Floor, L., Linnartz, L., & vanBommel, F. 2015. HAALBAARHEIDSSTUDIE VOOR DE OPZET VAN EEN MOBIEL KUDDEWAAKHONDENTEAM. ARK Natuurontwikkeling en Van Bommel Faunawerk.
Freedman, D. G., King, J. A., & Elliot, O. (1961). Critical period in the social development of dogs.Science, 133(3457), 1016-1017.
Interprovinciaal wolvenplan. 2019. In opdracht van Interprovinciaal overleg (IPO) – Bestuurlijke Adviescommissie Vitaal Platteland (BACVP). Opgesteld door de IPO-werkgroep Lupus en vastgesteld door het IPO-bestuur op 24 januari 2019.
Klinghammer, E. & Goodman, P. A. 1987. Socialization and management of wolves in captivity. In: Man and wolf (Frank, H. ed.) Dr. W. Junk Publishers, Dordrecht. Pp 31-59.
Lelieveld, G. 2012. Room for wolf comeback in the Netherlands A spatial analysis on the possibilities of settlement of wolves from European populations in the Netherlands. Vrije Universiteit Amsterdam
Peltola, T., & Heikkilä, J. (2015). Response-ability in wolf–dog conflicts. European journal of wildlife research, 61(5), 711-721
Olson, E. R., Van Deelen, T. R., Wydeven, A. P., Ventura, S. J., & Macfarland, D. M. (2015). Characterizing wolf–human conflicts in Wisconsin, USA. Wildlife Society Bulletin, 39(4), 676-688.
Kusak, J. et al. (2018) ‘Wolf-dog hybridization in Croatia’, Veterinarski arhiv, 88(3), pp. 375–395. doi: 10.24099/vet.arhiv.170314.
Llaneza, L., Sazatornil, V. and López-Bao, J. V. (2018) ‘The importance of fine-scale breeding site selection patterns under a landscape-sharing approach for wolf conservation’, Biodiversity and Conservation. Springer Netherlands, 27(5), pp. 1239–1256. doi: 10.1007/s10531-017-1491-9.
Much, R. M. et al. (2018) ‘An ounce of prevention: Quantifying the effects of non-lethal tools on wolf behavior’, Applied Animal Behaviour Science. Elsevier, 203(June), pp. 73–80. doi: 10.1016/j.applanim.2018.02.012.
Pilot, M. et al. (2018) ‘Widespread, long-term admixture between grey wolves and domestic dogs across Eurasia and its implications for the conservation status of hybrids’, Evolutionary Applications, 11(5), pp. 662–680. doi: 10.1111/eva.12595.
Reinhardt, I. et al. (2019) ‘Military training areas facilitate the recolonization of wolves in Germany’, Conservation Letters. John Wiley & Sons, Ltd (10.1111), 0(0), p. e12635. doi: 10.1111/conl.12635.
Rio-Maior, H. et al. (2018) ‘Use of space and homesite attendance by Iberian wolves during the breeding season’, Mammalian Biology. Elsevier GmbH, 92, pp. 1–10. doi: 10.1016/j.mambio.2018.03.014.
Sazatornil, V. et al. (2016) ‘The role of human-related risk in breeding site selection by wolves’, Biological Conservation, 201, pp. 103–110. doi: 10.1016/j.biocon.2016.06.022.
Scott, J. P. & Fuller, J. L. 1964. Genetics and the development of social behaviour of the dogs. The university of Chicago press.